Sinh ra trong gia đình rất nghèo, đang tuổi vị thành niên thì thân phụ của ông bị bọn tay sai giặc Pháp giết hại, nhà cửa bị đốt phá sạch. Tuổi thơ ông Đinh Xuân Trạc là những năm tháng hàn vi khi lên rừng lấy củi, khi đi chăn trâu cắt cỏ, giúp việc cho các nhà giàu trong xã để có tiền phụ gia đình. Vì không có tiền đóng học nên những lúc chăn trâu, ông thường tạt qua nhà quan Biện là nơi có lớp học tư gia, để nghe lỏm thầy giảng bài. Phát hiện cậu bé cứ lặng lẽ đứng ngoài hiên để học lỏm nên nhiều lúc thầy cho cậu làm thử bài với các học trò trong lớp. Kết quả, bài làm của cậu luôn vượt trội, được thầy khen sắc sảo và có chí hướng.

 

Kỳ thi Hương năm Canh Tý (1900) Thành Thái thứ 12 tại Trường Thừa Thiên, ông Đinh Xuân Trạc thi đỗ cùng với những người về sau trở thành những nhà chí sĩ yêu nước nổi tiếng, như: Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng… Trong cuốn sách “Quốc triều Hương khoa lục” của tác giả Cao Xuân Dục (1842-1923) do Nhà xuất bản Lao Động-Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây xuất bản năm 2011 có ghi số thứ tự các thí sinh thi Hương đỗ trong cả nước như sau: “-4305-1-Huỳnh Thúc Kháng. Học sinh. Người xã Thanh Bình, huyện Hà Đông, tỉnh Quảng Nam. Đậu năm 25 tuổi. -4307-3-Phan Châu Trinh. Học sinh. Người xã Tây Lộc, huyện Hà Đông, tỉnh Quảng Nam. Đậu năm 19 tuổi. -4326-22-Đinh Xuân Diệu (đổi là Đinh Xuân Trạc). Người xã Thọ Linh Thượng, huyện Tuyên Chính, tỉnh Quảng Bình. Đậu năm 33 tuổi…”.

Sau khi đỗ kỳ thi Hương nói trên, ông được triều đình bổ nhiệm làm Hậu bổ, Tri huyện, Tri phủ rồi Án sát ở nhiều tỉnh. Dù làm việc ở Phan Thiết, Hà Tĩnh hay Thanh Hóa, ông đều quan tâm vấn đề dân sinh, cố gắng học tập, giữ gìn nhân cách, phẩm giá, sự thanh liêm, chính trực, được người dân tin yêu, quý trọng. Cùng với việc hết sức nghiêm khắc với tệ đục khoét, tham nhũng, thói cường hào áp bức dân, ông luôn chăm lo đến việc mở mang khai hóa cho địa phương. Bởi vậy, có nơi đã lập sinh từ thờ sống ông.

 

Sau 25 năm làm việc, ông nghỉ hưu thụ chức Tham tri trí sĩ Trung phụng đại phu hàm nhị phẩm đại thần. Trở về quê, ông lập tức xúc tiến nhiều việc để làm thay đổi diện mạo của làng Thọ Linh nghèo khó, góp phần cải thiện đời sống người dân về mọi mặt. Các công trình mang đậm dấu ấn của ông là khai hoang mở rộng đất canh tác cho làng; chỉ đạo xây dựng bờ tường bằng đá dọc theo bìa rừng để ngăn thú dữ về bắt lợn, gà của dân làng; tiến hành đo đạc lại điền thổ, thu hồi đất bị chiếm dụng trái phép; cho trồng tre dọc rào Nan và các mép hói để tăng nguồn thu cho công quỹ, đồng thời làm đẹp cảnh quan; kiến thiết đường sá, tu sửa, tôn tạo đình miếu, chỉnh trang chợ búa; xóa bỏ hủ tục mê tín dị đoan.

 

Đặc biệt, vào năm 1921, ông sáng lập, mở Trường tiểu học Thọ Linh “Ecole Primaire Complémentaire de Tholinh”-1 trong 5 trường tiểu học sớm nhất tỉnh Quảng Bình (bốn trường còn lại là Đồng Hới, Lệ Thủy, Ba Đồn và Roòn) để thắp sáng tri thức cho con em nhân dân trong làng, trong vùng và một số huyện gần đó.

 

Ngôi trường do ông sáng lập nay là Trường tiểu học xã Quảng Sơn vừa bước qua mốc 102 năm. Đây là nơi học tập, bồi dưỡng tinh thần yêu nước của những cựu học sinh xuất sắc, ưu tú, như: Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên, nguyên Ủy viên Bộ Chính trị, nguyên Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (nay là Phó Thủ tướng Chính phủ); Trung tướng Lê Văn Tri, nguyên Tư lệnh Phòng không-Không quân; Trung tướng Mai Xuân Vĩnh, Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, nguyên Phó Đô đốc, Tư lệnh Hải quân…

 

 

Theo tác giả cuốn “Địa chí làng Thọ Linh” Mai Duy Tường, hương ước làng Thọ Linh do ông Tham tri Đinh Xuân Trạc cùng với hội đồng hào mục làng thảo ra chế độ quản lý hương thôn,  được lập năm Khải Định thứ 6 (1921) gồm 12 chương, 103 khoản rất văn minh, tiến bộ so với thời bấy giờ.

 

Theo đó, hương ước quy định chi phí lễ vật, hình thức tổ chức kéo cờ, thắp đèn, đánh trống khi cúng tế ở đình làng, điện, chùa, miếu trích từ ruộng làng đấu giá, cho thuê. Quy định nam nữ đủ tuổi 18 mới được kết hôn, cấm tảo hôn, cấm hoang thai. Về tang lễ, hương ước quy định thời gian vào sổ bộ tử, thời gian khâm liệm, lưu tang, di tang, việc giúp đỡ lễ tang cho những người tứ cố vô thân. 

Hương ước quy định về việc canh phòng hương thôn, việc trả công cho người canh giữ đồng ruộng, quy định kiểm tra tu bổ các đập nước ngọt, ngăn nước mặn, phân phối nước vào ruộng, nộp tiền nước, trả tiền công cho dân phu đắp đập, đào mương dẫn nước; phạt những ai phá hoại hoa màu, phá hoại đập nước, mương dẫn nước, đường sá, cầu cống...

Hương ước quy định việc cứu hỏa và phạt những ai không chấp hành việc cứu hỏa. Quy định việc học tập, nghỉ hè, tu bổ trường lớp, việc chăm lo sức khỏe cho dân sinh. Chế định phạt người say rượu, nói bậy, đánh chửi nhau, gây mất trật tự thôn xóm và nơi công cộng, cấm đánh cờ bạc, hành nghề mê tín dị đoan.

Hương ước quy định về các kỳ họp hội đồng hảo mục, xử lý việc đột xuất, kiện tụng, việc quản lý dân số và quân cấp điền thổ. Quy định việc niêm yết thuế và phương thức nộp thuế cho dân rõ, thực hiện sổ sách ghi chép theo dõi quản lý việc thu chi tiền mặt, quỹ làng, phạt những ai làm thất thoát tiền bạc, tài liệu, sổ sách của làng.

Hương ước làng Thọ Linh cũng quy định làng thưởng bằng bạc cho những ai có đóng góp lớn xây dựng làng, những hương chức làm việc cần mẫn, chu đáo, hiệu quả, không tham nhũng, không ăn của đút lót; người có công đức mở mang dân trí, hạn chế phong tục lạc hậu; những học sinh giỏi đậu cao trong năm. Phạt những ai vi phạm hương ước làng…