Khe nước chảy ngược đầu tiên chúng tôi muốn nói đến là khe Cái chảy theo hướng từ Đông sang Tây. Nước khe Cái bắt nguồn từ hung (thung lũng) Than, thuộc thôn Yên Bình, phía Đông xã Yên Hóa rồi chảy giữa núi Chôông Cún và các thôn trong xã khoảng 16km theo hướng Tây về xã Hồng Hóa trước khi nhập vào một khe nước khác rồi đổ về sông Gianh. Dọc khe Cái có nhiều vực sâu, như: Vực Rò, Hà Cau, Rạng… Đặc biệt, đoạn khe chảy qua thôn Kiều Tiến có thác Bụt và giếng Tiên là khu du lịch tâm linh với những câu chuyện huyền bí, nơi bắt nguồn lễ hội Rằm tháng ba Minh Hóa.

 

Các cụ cao niên xã Yên Hóa cho biết, trước đây, xã Yên Hóa có hai làng là Tân Kiều và Yên Đức. Làng Yên Đức là nơi khô hạn nhất của huyện. Mùa hè đến, hầu hết giếng khơi lẫn khe suối trên địa bàn đều khô cạn nên cả làng thường về khe Cái lấy nước về sinh hoạt. Khe nước này trong vắt, mát lạnh và chảy quanh năm không bao giờ cạn. Không những cung cấp nước sinh hoạt, sản xuất cho người dân, khe Cái còn cung cấp rất nhiều loại cá đặc sản, thủy sản cho bà con bao đời nay.

 

Ông Đinh Luật Đàn, 85 tuổi, ở thôn Yên Thắng, xã Yên Hóa cho rằng: “Nơi có nước chảy ngược hướng thường là những vùng đất lành, bình an. Có lẽ vì thế mà xã Yên Hóa trước đây được xem như là “cửa ngõ” của dòng người tứ phương di cư về sinh sống lập nghiệp. Nhờ vậy mà nơi đây có sự giao thoa các nền văn hóa đặc sắc, giọng nói của người Yên Hóa cũng có nhiều khác biệt”.

Vùng đất này đã sinh ra và nuôi dưỡng nhiều con người tài giỏi, có địa vị cao trong xã hội. Cách đây vài thế kỷ có ông Đinh Văn Càn, người từng giữ chức quan lớn. Hiện nay, phần mộ của ông và các hậu duệ đời thứ 2, thứ 3 được người trong họ phụng lập tại làng. Dòng tộc Đinh Văn của ông vẫn còn giữ lại 3 con dấu và nhiều tài liệu về ông thủy tổ của mình được viết bằng chữ Hán để lưu truyền lại cho đời sau.

 

Ông Đinh Thủy Long, Bí thư Đảng ủy xã Yên Hóa chia sẻ: “Xã Yên Hóa luôn tự hào vì đã sinh ra nhiều người học hành tài giỏi, có những đóng góp lớn cho quê hương, như: Phó Giáo sư, Tiến sĩ Đinh Xuân Thảo, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu lập pháp thuộc Ủy ban Thường vụ Quốc hội; ông Đinh Minh Thử, nguyên Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy, Phó Chủ tịch Thường trực HĐND tỉnh; Đinh Bình Định, nguyên Tỉnh ủy viên, Trưởng ban Pháp chế HĐND tỉnh… Ngoài ra, hàng nghìn người con xã Yên Hóa đã và đang công tác tại các cơ quan Nhà nước từ Trung ương đến địa phương, trong đó có nhiều người giữ vị trí cao trong lực lượng Công an, Quân đội, Y tế hoặc lãnh đạo chủ chốt của huyện”.

 

Xã Yên Hóa cũng là cái nôi sản sinh và lưu giữ những giá trị văn hóa đặc sắc, như: Hát sắc bùa, hát nhà trò, hò thuốc cá… làm đắm say lòng người. Câu lạc bộ đàn và hát dân ca xã Yên Hóa cũng được thành lập để lưu giữ, sưu tầm các làn điệu dân ca của quê hương. Các nghệ nhân chuyên và không chuyên còn chế tác thêm nhiều loại nhạc cụ truyền thống, dạy hát dân ca quê hương cho học sinh tại các trường học trên địa bàn…

 

Một khe nước chảy ngược hướng khác tại huyện Minh Hóa là khe Rào ở xã Hóa Hợp. Khe nước này bắt nguồn từ hung Vo, chảy qua lèn Cận Giác, đổ ra rục Mụ Bát thuộc thôn Đa Năng rồi chảy qua 8 thôn của xã. Khe Rào chảy qua xã Hóa Hợp dài khoảng 11km, song song với đường Hồ Chí Minh. Nếu ai đi trên con đường này theo hướng từ Nam ra Bắc sẽ nhìn thấy và tưởng là con nước chảy theo hướng Bắc-Nam nhưng thực tế dòng nước này chảy theo hướng Đông Nam-Tây Bắc qua xã Hóa Tiến, lên xã Hóa Thanh đến ngã ba Khe Ve mới nhập vào sông Gianh chảy xuôi theo hướng Đông ra biển.

 

Dọc khe có nhiều vực sâu, thác ghềnh, như: Vực Ông Đằng, Ông Voi, Ông Hùng, Pung… So với các khe nước trên địa bàn huyện thì khe Rào không lớn, chảy giữa làng mạc và núi đá vôi nên mang lại nhiều lợi ích cho người dân. Dọc khe Rào có 4 con đập thủy lợi và nhiều kênh mương dẫn nước về tưới cho 58ha lúa 2 vụ và hàng chục hồ nuôi cá của người dân. Trên khe nước này còn có thác Mơ, điểm du lịch đã thu hút rất đông khách.

 

Đặc biệt, con gái ở hai bên khe Rào rất xinh đẹp, làn da trắng mịn, siêng năng. Con trai thì rắn rỏi, chịu thương chịu khó, học hành đỗ đạt. Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ xâm lược, Hóa Hợp là nơi có nhiều đơn vị đóng quân và hành quân qua nên trở thành trọng điểm đánh phá vô cùng ác liệt của máy bay Mỹ. Không chịu khuất phục trước kẻ thù, thanh niên trong xã xung phong lên đường chiến đấu, phụ nữ ở nhà sản xuất, nuôi quân phục vụ cho tiền tuyến.

 

Bí thư Đảng ủy xã Hóa Hợp Đinh Trường Sinh cho biết: “Trong khó khăn, mất mát do chiến tranh nhưng nhiều con em Hóa Hợp đã xung phong lên đường chiến đấu, học hành thành đạt. Điển hình nhất là ông Đinh Hữu Cường, từng làm Chủ tịch UBND tỉnh, Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch HĐND tỉnh, Phó Trưởng ban Chỉ đạo Tây Nguyên, Phó Trưởng ban Thường trực Ban Dân vận Trung ương. Ngoài ra, con em xã Hóa Hợp có 2 đại tá Quân đội, trong đó có ông Đinh Văn Minh, nguyên Chỉ huy trưởng Ban Chỉ huy Quân sự huyện Minh Hóa từng trực tiếp chỉ huy bắn rơi chiếc máy bay thứ 3.000 của giặc Mỹ trên bầu trời miền Bắc năm 1968…”.

 

Theo ông Bùi Anh Tuấn, Bí thư Huyện ủy Minh Hóa, xã Yên Hóa và Hóa Hợp là những vùng đất giàu truyền thống cách mạng, có nhiều nét văn hóa đặc sắc. Hai địa phương này đã sinh ra nhiều người tài giỏi, thành đạt, có nhiều đóng góp cho quê hương, đất nước. Hiện xã Hóa Hợp và Yên Hóa có nhiều cán bộ, công chức, viên chức, người lao động đang công tác trên các lĩnh vực. Kinh tế-xã hội của hai xã cũng đang phát triển mạnh mẽ, đời sống vật chất và tinh thần của người dân ngày càng được nâng cao, an ninh-quốc phòng trên địa bàn được giữ vững. Riêng xã Hóa Hợp đã cán đích nông thôn mới năm 2019 còn xã Yên Hóa đang trong lộ trình xây dựng đúng hướng…