Theo đó, con đường dài hơn 1km với khoảng 1.000 bậc đá cổ, đi qua bia Hạ Mã trước cổng đền Thánh Mẫu Liễu Hạnh, men theo triền núi, giữa rừng rậm, dẫn lên đỉnh đèo Ngang qua Hoành Sơn quan, để qua phía Hà Tĩnh.

Theo ông Trần Quang Trung, từ thông tin của các bậc cao niên ở địa phương xã Quảng Đông, huyện đã tổ chức khảo sát và phát hiện dấu tích của một lối mòn được xếp bằng các bậc đá cổ xưa, xếp lên nhau, vừa dấu chân, nối từ đền Thánh Mẫu Liễu Hạnh lên cổng Trời (Hoành Sơn quan). Việc phát hiện này có ý nghĩa về mặt văn hóa, lịch sử, góp phần quan trọng giúp các nhà khảo cổ trong việc xác định lối đi của con đường “thiên lý Bắc-Nam” và hiểu thêm cách người xưa vượt đèo Ngang hiểm trở.

 

Cùng với đó, dọc đoạn đường thiên lý này có một số ngôi mộ cổ được lấy đá làm nấm mộ. Theo các bậc cao niên ở địa phương, có thể mộ đá trên là mộ của binh lính canh cổng Hoành Sơn quan ngày xưa nằm lại được người dân chôn cất khi qua đời.

Phó Chủ tịch UBND huyện Quảng Trạch Trần Quang Trung cho biết thêm: Việc khôi phục hiện trạng tuyến đường “thiên lý Bắc-Nam” nối từ đền Thánh Mẫu Liễu Hạnh lên đỉnh đèo Ngang, qua Hoành Sơn quan giúp phát huy giá trị văn hóa, lịch sử ở di tích đền Thánh Mẫu Liễu Hạnh nhằm phục vụ tín ngưỡng của người dân, tạo nên điểm đến ấn tượng cho du khách thập phương trong hành trình du lịch văn hóa, lịch sử, tâm linh ở khu vực phía Bắc của tỉnh. Khi đến đây, sau khi tham quan, chiêm bái đền Thánh Mẫu Liễu Hạnh, du khách có thể đi trên những bậc đá của con đường xưa để trải nghiệm và chiêm ngưỡng những cảnh quan kỳ vĩ ở đèo Ngang…

 

Theo sử sách ghi lại, Hoành Sơn quan được xây dựng năm Minh Mạng thứ 14 (1833), cửa ải được xây trên núi, xung quanh được xây dựng bằng đá núi, phía trước có mở một cửa, bên tả bên hữu có tường ngăn, có trại lính.

 

Đội quân xây dựng Hoành Sơn quan là 300 người, do thự Bố Chính là Trần Văn Tuân cai quản, thời gian hoàn thành là 1 tháng, sau khi hoàn thành thì 20 lính Quảng Bình thay phiên nhau canh giữ.

 

Cửa ải Hoành Sơn quan ngày xưa là một điểm quan trọng trấn giữ con đường “thiên lý Bắc-Nam” với cổng Hoành Sơn có chiều cao hơn 4m, được khởi công từ năm Minh Mạng thứ 14. Theo đó, trong thời gian này, tuyến đường “thiên lý Bắc-Nam” cũng được xây dựng với mỗi bên có 1.000 bậc thang đá để khách bộ hành qua lại. Hiện, 1.000 bậc thang đá phía Nam ải Hoành Sơn quan với chiều dài khoảng 1km, dấu tích của con đường thiên lý Bắc-Nam xưa đã được huyện Quảng Trạch tổ chức  phát lộ, khôi phục.