Tháng 5, những cánh đồng lúa chín vàng ở Lệ Thủy đã vào vụ thu hoạch rộ. Trong làn gió sớm vẫn còn đậm mùi thơm lúa mới, ở góc vườn xanh mướt của mình, cụ bà Đỗ Thị Minh đang đung đưa cánh võng, cất tiếng hát đối một mình: "Lệ Thủy Kiến Giang mênh mông sông nước/Đồng xanh lúa lượn thẳng cánh cò bay/Quê hương tình nặng nghĩa dày/Lồng trong câu hát đong đầy nắng sương/Lệ Thủy gạo trắng nước trong/Ai về Lệ Thủy thong dong con người/Câu hò vang vọng ngàn đời/ Đêm trăng cối gạo tình người đắm say...”. Dù đã ở cái tuổi xưa nay hiếm, nhưng giọng cụ Minh ấm áp, thanh trong đến lạ lùng. Tiếng phách đều đều như gõ nhạc vào lòng người.

 

Cụ Minh kể rằng, cụ sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo, khi được 5 tuổi thì bố mất. Cuộc sống cơ cực cùng mẹ làm ruộng mưu sinh nên cụ không được đi học và không biết chữ. Vậy nhưng, từ thuở nằm nôi, cụ đã được đắm mình trong những làn điệu hò khoan sâu lắng, đậm đà. Và tuổi thơ của cụ lớn dần theo những làn điệu hò khoan.

 

Cứ thế, niềm đam mê với hò khoan đã ngấm vào máu thịt của cụ lúc nào không hay. Mặc dù chỉ lắng nghe bằng tai vì không biết chữ, nhưng chỉ cần nghe vài lần là cụ Minh đã thuộc làu ngay ca từ. Biết hát hò khoan từ nhỏ và đến năm 14 tuổi, cụ đã thuộc hàng nghìn câu hò và sở hữu một giọng hò ngọt ngào, mượt mà ai cũng muốn nghe.

 

“Ngày xưa, hầu như người Lệ Thủy mô cũng biết hát hò khoan cả. Bản thân tui lúc đi cày bừa, cắt lúa ngoài đồng, giữa cái nắng chang chang hay lúc đi xay thóc, giã gạo... cũng đều hát hò khoan. Vui tui cũng hát, buồn tui cũng hát, hát là quên hết mệt nhọc. Cứ rứa, những làn điệu hò khoan đã theo tui gần trọn cuộc đời rồi…”, cụ Minh chia sẻ.

 

Hò khoan với cụ Minh chính là "chất men" để bà thêm yêu cuộc sống này. Đam mê thôi thúc bà đến với hò khoan. Để chứng minh cho điều đó cụ lại cất ngay một đoạn hò: “Súng đạn nổ trên tuyến đầu Tổ quốc/Súng xâm lăng áp bức bạo tàn/Tiếng còi giải phóng miền Nam/Đang thúc giục cả nước rộn ràng năm châu”.

 

Ông Mai Xuân Định, con trai đầu của cụ Minh tiếp chuyện với tôi, bảo: “Ngày mô mà không hò khoan là hình như mạ (mẹ) tui không mần (làm) được chi mô. Mạ tui đã hát hơn 60 năm cuộc đời, hát từ đồng lúa qua làng quê, hát từ trong bom đạn chiến tranh sang thời bình…”.

 

Khi nhắc đến cụ Minh, nghệ nhân Nguyễn Thị Lý, Chủ nhiệm CLB Hò khoan Lệ Thủy nhận xét: “Cụ Minh là bậc thầy của chúng tôi về hát hò khoan. Tuy không biết chữ nhưng cụ thuộc nhiều và hát hò khoan rất hay, ngọt ngào, mềm mại. Chúng tôi vẫn phải thường xuyên học hỏi thêm ở cụ, đặc biệt là những câu hò có lời cổ…”. Ông Ngô Lực, nhạc công của CLB Hò khoan Lệ Thủy cũng nhận xét: “Cụ Minh tuy tuổi đã cao nhưng vẫn hát rất tốt hò mái xắp và mái nện…”.

 

Không biết chữ mà vẫn thuộc làu hàng nghìn câu hò khoan là điều đặc biệt ở cụ bà Đỗ Thị Minh. Những làn điệu hò khoan từ cuộc sống lao động sản xuất đến tình yêu đôi lứa, rồi các làn điệu như: hò giải phóng, hò mừng thọ, hò đám cưới… được cụ nghe và ghi nhớ gần trọn cuộc đời vẫn không quên.

 

Đó là bản năng thiên bẩm, bởi tình yêu đối với hò khoan đã ngấm sâu vào máu thịt. “Tui không biết chữ mô mà điệu mô tui cũng thuộc, luyến láy đoạn mô tui cũng biết, bài mô tui cũng nhớ, nhớ từ hồi nhỏ chừ rồi.”, cụ tâm sự.

 

Với tình yêu hò khoan tha thiết và sự đóng góp của mình với hò khoan, năm 2018, cụ Đỗ Thị Minh được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian Việt Nam. Nhưng có lẽ niềm vui lớn nhất đối với cụ Minh khi bước vào tuổi xưa nay hiếm là cụ biết được hò khoan Lệ Thủy đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia và nhiều thế hệ người Lệ Thủy vẫn kế tục được thế hệ của cụ tiếp tục bảo tồn, phát triển di sản văn hóa của quê hương.