(QBĐT) - Long Đại không chỉ có tự nhiên đáng ngưỡng mộ mà nền văn hóa bên trong bản làng anh em Vân Kiều còn cho thấy sắc thái văn hóa phong phú với những lớp trầm tích bện chặt dấu ấn thời gian. Các đối đãi với khách khứa hài hòa. Bảo tồn nòi giống, coi trọng con người và ý thức truyền thống... Tất cả tạo cho họ bản ngã đầy lôi cuốn.

>> Bài 1: Hùng vĩ xứ sơn khê

Huyền thoại dao gọi hồn

Từ tinh thần của giọt nước Long Đại và núi non linh thiêng, người Vân Kiều có nhiều truyền thuyết về huyền tục của mình qua các lễ hội, sinh hoạt dân gian đời thường từ dưới suối, trên rẫy, khi sinh nở và lúc qua đời. Lôi cuốn chúng tôi hơn hết là câu chuyện như thần thoại còn tồn tại đến hôm nay, đó là con dao gọi hồn ở mỗi bản, nó được truyền đời hằng trăm năm, thậm chí cả ngàn năm cho vị chủ tế trong bản. Đất của con dao đó là Làng Ho, mà Hồ Thao hay các già bản khác đều coi đó là vùng tổ Vân Kiều.

Cũng xin nói thêm, ông Thao quê quán ở Vĩnh Linh, Quảng Trị, di cư ra Lâm Ninh từ những năm 70 của thế kỷ trước. Nhưng qua các câu chuyện, ông đều khẳng định, vùng tổ của anh em Vân Kiều là xứ Làng Ho ở Kim Thủy (Lệ Thủy).

Hỏi người già nào ở 17 bản làng dọc sông Long Đại, ngọn nguồn tổ tiên người Vân Kiều ở đâu, họ đều chỉ về phía núi Răng Lược bên ngã Làng Ho xã Kim Thủy. Người ta tin rằng, người Vân Kiều Quảng Bình có gốc từ phía Quảng Trị, nhưng những ký ức xa xưa truyền lại với già Hồ Thao hay nhiều già làng khác thì đất tổ của người Vân Kiều ở vùng Làng Ho sau đó anh em Vân Kiều tỏa đi nhiều vùng khác để sinh sống. Từ 1945 trở về trước, từng có một châu Bolapha rộng lớn cả đất Việt Nam và Lào là nơi mà người Vân Kiều tụ hội.

Gần như bản nào cũng có một con dao gọi hồn, tục gọi A Châu Cor. Cạnh nhà Hồ Thao là nhà của thầy cúng truyền đời Hồ Xoan. Thuyết phục mãi, già Hồ Xoan mới cho chúng tôi diện kiến hai bảo vật mà ông được tổ tiên truyền lại và người dân tôn quý. Ấy là con dao gọi hồn A Châu Cor, mũi nhọn, chuôi bằng gỗ, mòn vẹt, minh chứng cho việc nó đã tồn tại qua nhiều năm.

Theo Hồ Xoan, con dao đã trải qua hơn 300 năm tồn tại với sông Long Đại. Nó chỉ dành cho những truyền nhân uy lực như ông. A Châu Cor thường được sử dụng khi người trong bản qua đời hoặc làm lễ giỗ sống.

Buộc chỉ cổ tay trong tục giỗ sống của cháu già Hồ Xoan.

Theo Hồ Xoan, ông đã có hơn 40 năm cầu hồn, và chưa bao giờ thất bại. Khi chiếc dao đứng im, Hồ Xoan dùng vật lễ khác để ru hồn yên vị, không vương vấn với trần thế, ấy là chiếc khèn pây như sáo thổi nhưng nó có nhiều lỗ hơn, và giọng điệu của nó bổng trầm hết sức liêu trai khi nó được thổi lên.

Hồ Cao nói: “Tiếng khèn pây là để tiễn hồn về với trời, với tổ tiên, thổi càng hay thì dao đứng càng lâu, mình thổi cho dao đứng lâu nhất là 30 phút. Khi mọi thứ đã xong thì có cố thổi mấy, khèn cũng không lên được hơi, và A Châu Cor cũng không muốn đứng nữa, vì hồn người Vân Kiều lúc đó đã thật sự rời khỏi bản làng, không bao giờ vương vấn”.

Sức mạnh panh xoanh

Hồ Thao tiếp khách trong căn nhà nhỏ ở bản Lâm Ninh xã Trường Xuân. Ông xem chúng tôi là khách quý nên ứng xử bằng phong tục Nhên pltruôn, một phong tục đón khách thân mật bằng thịt gà rừng. Ông thịt một con gà tốt nhất, luộc chính cái đầu trước tiên rồi rút cái mỏ dưới không để bị xước, bằng thủ thuật Vân Kiều lột bỏ hai cái mắt với lá cây sau đó đưa cho khách, ông bảo nâng chiếc đầu gà lên tầm mắt, nếu vách sụn giữa hai hốc mắt của đầu gà có lỗ tròn thông nhau xin báo lại.

Làm theo chỉ dẫn, báo với Hồ Thao đúng nó thông nhau. Ông vỗ đùi, đó là điềm hay cho cả chủ và khách. Hồ Thao dùng từ trịnh trọng nhất "banh xoanh"-mọi điều tốt lành. Tình nghĩa bạn bè từ đây ngày mỗi gắn kết, cơ hội gặp nhau, giúp nhau sẽ ngày càng nhiều.

Panh xoanh với người Vân Kiều nó rất đa nghĩa, dịch ra tiếng Việt nôm na là chúc khỏe, nhưng trong bữa tiếp khách với chúng tôi, già Thao dùng từ đó rất trang trọng và quý mến mà ông thể hiện. Nó như một thứ quyền lực được ông nói ra để cả gia đình cùng vào mời rượu với khách.

Tôi được giải thích rằng, lần sau đến bản người nhà Hồ Thao chỉ cần thấy mặt, chưa gặp ông thì đã được trịnh trọng mời vào nhà thết đãi bất cứ cái gì gia đình có, bởi nó đã được "mặc định" từ bữa gặp gỡ đầu tiên với già làng này. Đó là sức mạnh của chiều sâu bí ẩn tâm hồn qua tiếng nói được truyền cảm hứng tin tưởng để được đối đãi như thượng khách.

Truyền thống xana chiết

Đang nói chuyện, bất giác nhìn lên mái nhà của gia đình Hồ Thao, bên trên có 5 chiếc bát đựng trong 5 cái kiềng tre đan thủ công. Hỏi ra, già cho biết, ấy là bàn thờ giỗ sống các đứa con của ông. 17 bản của người Vân Kiều bên sông Long Đại nhà nào cũng có trang thờ này. Người Vân Kiều khi sinh ra được làm lễ buộc chỉ cỏ máu, sợi chỉ nhuộm từ cây cỏ máu trong rừng, với mong muốn hồn đứa trẻ không bỏ nó mà ở lại trần thế với xác thịt.

Từ đó, gia đình lập bàn thờ, giỗ sống đứa bé vào ngày 18-8 mỗi năm, đấy gọi là lễ xana chiết, bàn thờ cho nó là chiếc bát bỏ trong giỏ tre rừng, sát cột nhà ma. Lúc 8 tuổi, thiếu niên Vân Kiều được tổ chức lễ mừng hồn, đó là lúc họ tin hồn của đứa bé đã gắn chặt với nó, không đột ngột về trời. Và chiếc bát trong giỏ tre sẽ đưa lên cao hơn một bậc.

Khi 18 tuổi, cánh tay chàng trai Vân Kiều đủ rộng như đôi cánh đại bàng lớn, nó được gia đình làm lễ rặp chăm pa rơ, mừng hồn trưởng thành. Cái bát thờ của mạng sống chàng trai lại đưa lên sát mái nhà sàn, bắt đầu một cuộc đời thông minh với những kỹ năng sinh tồn giữa núi rừng... Con gái cũng được vinh hạnh với lễ tục truyền thống này.

Đang nói chuyện, người nhà của Hồ Xoan gọi mời Hồ Thao qua nhà bàn cúng lễ cho đứa cháu gái 3 tuổi. Chúng tôi may mắn được đi theo. Đúng lệ tục, phải giỗ sống vào ngày 18-8 nhưng vì điều kiện, lúc có lúc ngặt mà Hồ Xoan giỗ sống cho cháu gái vào tiết cuối thu. Hồ Xoan làm thịt một con lợn 40 ký, đám thanh niên luộc trước 4 cái đùi heo, thủ lợn cùng gan và cổ lợn để làm lễ. Phải thuyết phục mãi, Hồ Xoan mới cho phép chúng tôi ghi hình.

Hồ Xoan kể: “Mỗi năm sẽ phải giỗ sống chúng, dù chúng đã có vợ rồi thì cũng phải về đây chịu lễ gà, heo để mời bản giỗ sống, làm thế để chúng biết hồn chúng đang còn và biết điều với tổ tiên đã cho chúng cái hồn để làm người”. Từ cách giữ hồn của người Vân Kiều mới hiểu ra rằng, con dao A Châu Cor nó quý với dân bản như thế nào, bởi khi đã mất, hồn vẫn còn vương vấn không về trời được, và phải có con dao đó như cách thức cắt đứt sợi chỉ mà đứa trẻ đã được buộc từ ngày mới sinh và tiếng khèn pây là để bay bổng và siêu thoát cho hồn lên cõi giới như một sứ mệnh đã hoàn thành, nhằm chuẩn bị cho cuộc tái sinh khác.

Hồ Xoan kể thêm: “Chúng tôi tin vào hồn và giỗ sống, tin vào Giàng, và núi non ở đây, tất cả đều có hồn và khi xong cuộc đời, hồn có quyền về trời để chuẩn bị trở về cho một đứa bé khác, ở đâu đó trong một bản làng nào đó, thế là mãn nguyện rồi”.

Lần đầu tiên chúng tôi được thấy con dao A Châu Cor xâu 4 cái đùi, đầu lợn, cổ lợn và gan lợn rồi cho đứng trong bát gạo. Hồ Xoan đọc cầu khấn tổ tiên. Thật lâu con dao với các thớ thịt nặng nề đứng im như thóc. Nó đứng hơn 30 phút không nhúc nhích. Lễ tạ xong, cả nhà Hồ Xoan đưa thịt để ra mâm, khấn lời buộc chỉ cổ tay cho bé, cả nhà mỗi người một tay bưng mâm lên quá đầu tạ Giàng rồi mời dân bản ăn lễ từ A Châu Cor ban phát. Bí tích về dao gọi hồn ở Trường Sơn lần đầu tiên được ghi hình bằng lễ tục thật, ấy là diễm phúc đối với chúng tôi, những người ngoại đạo với anh em Vân Kiều.

Một trải nghiệm khó có lần thứ hai trong đời. Điều đó cũng cho thấy, người Vân Kiều coi trọng mạng sống của con em họ, bản thân họ và tôn kính thế giới tín ngưỡng bản quán của họ từ giọt nước sinh thành mát mẻ từ dòng sông Long Đại.

Minh Phong

Bài 3: Mùa rưh penl và bí tích cà răng