(QBĐT) - Năm 1953, quê hương Quảng Bình tiễn người con Trần Thanh Vân sang Pháp du học. Sau đó, gặp giáo sư (GS) hàng đầu Mauri Lévy, một trong những người khai sinh ngành vật lý nguyên tử của Pháp, từ đó, người thanh niên Trần Thanh Vân theo học vật lý và trở thành bậc thầy về lý thuyết vật lý nguyên tử. Ông rời quê hương Đồng Phú, Đồng Hới khi mới 16 tuổi, từ đó ông phấn đấu không mệt mỏi cho lẽ sống của ngành khoa học theo đuổi và tấm lòng với quê hương yêu dấu.

300 công trình khảo luận

Ông học trung học tại Huế, sau đó sang Pháp và đỗ cử nhân đại học Sorbonne năm 22 tuổi, năm 27 tuổi tại Paris ông đã bảo vệ thành công luận án tiến sĩ xuất sắc và chỉ rõ rằng hạt proton không phải là hạt vật chất cuối cùng, mà nó là cấu trúc của nhiều hạt nhỏ hơn hợp lại, sau này cộng đồng vật lý thế giới chứng minh thuyết của ông đó là hạt quark.

Viện Vật lý Hoa Kỳ đánh giá là: “Người có công lao to lớn suốt bốn thập niên tập hợp các nhà vật lý thuộc nhiều quốc tịch và nhiều nền văn hoá khác nhau ngồi lại bên nhau trong tình thân ái qua các cuộc Gặp gỡ Moriond, Gặp gỡ Blois, Gặp gỡ Việt Nam; và cũng là người đã hoạt động không mệt mỏi nhằm góp phần xây dựng một cộng đồng khoa học hiện đại ở Việt Nam”.

Tháng 4 năm 2012 ông là một trong 3 người châu Á được tặng Huy chương Tate (Tate Medal) tại Hội nghị hội Vật lý Mỹ ở Atlanta, bang Georgia. Trước Trần Thanh Vân, chỉ mới có hai người châu Á được nhận Huy chương này là Abdus Salam (1978, gốc Pakistan) và Yu Lu (Lục Vũ, CHND Trung Hoa, 2007). Cùng GS Nguyễn Văn Hiệu, GS Trần Thanh Vân đã tổ chức sáu lần Gặp gỡ Việt Nam về vật lý hạt và vật lý thiên văn tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh; sáng lập Trường Vật lý Việt Nam tập hợp nhiều nhà nghiên cứu trẻ không chỉ của Việt Nam, mà còn của nhiều nước và vùng lãnh thổ châu Á khác như Trung Quốc, Đài Loan, Hồng Kông, Ấn Độ, Pakistan, Thái-lan, Malaysia, Singapore, Bangladesh...

Vợ chồng GS Trần Thanh Vân với trẻ em SOS Việt Nam. Ảnh: Hàm Châu

Các đóng góp khoa học của ông thể hiện ở việc cống hiến 300 công trình khảo luận, 115 đầu sách, giáo sư danh tiếng của Đại học Paris lừng danh, nước Pháp tặng Huân chương Bắc đẩu bội tinh, Viện Hàn lâm khoa học Nga trao bằng tiến sĩ khoa học danh dự. Mỗi lần về Việt Nam, chúng tôi được gặp ông cùng vợ GS tiến sĩ ngành sinh học Đỗ Kim Ngọc. Khi trò chuyện những gì đạt được, ông đều khiêm tốn nói rằng, “đó là đều tự học không ngừng và tự trau dồi kiến thức, luôn luôn sẵn sàng tất cả, để khi có cơ hội thì không để nó tuột khỏi tay mình”.

GS Mikhai Danilov, Viện trưởng Viện Vật lý lý thuyết và thực nghiệm Moskva-Nga: “Các nhà vật lý Nga rất quý trọng GS Trần Thanh Vân. Trần Thanh Vân là bạn thân tình của hầu hết các nhà vật lý nổi tiếng, cũng như các nhà vật lý trẻ trên thế giới. Tất cả chúng ta đều hãnh diện về ông. Mọi người Việt Nam đều có quyền tự hào về ông. Ông là một gương mặt lớn...” Còn GS Trịnh Xuân Thuận, nhà vật lý thiên văn-Hoa Kỳ: “Trong giới khoa học quốc tế, GS.TS Trần Thanh Vân là người có sức hấp dẫn lớn, có tài tổ chức. Ngay ở châu Âu, cũng khó tìm được người khéo tổ chức các cuộc gặp gỡ vật lý đầy hứng thú như anh ấy, khó tìm được người thay thế anh”.

Đau đáu với quê hương

Vợ chồng GS Trần Thanh Vân thành công với khoa học quốc tế nhưng vẫn luôn đau đáu tình cảm với quê hương. Ông bà đã giành thời gian giữa mùa đông đầy tuyết giữa Paris hoa lệ bán từng tấm thiệp để gom góp từng đồng tiền về quê hương xây các làng trẻ SOS, cùng góp sức với ông bà là các lưu học sinh tự tay làm những tấm thiệp Noel và đứng bán giữa phố hội trời Âu, từng đồng bạc thu được, đều được ông bà đưa về nuôi nấng bao tấm đời mồ côi ở hệ thống nhà SOS mà GS Trần Thanh Vân có công sáng lập.

Ông kể: “Mùa đông năm 1972 vợ chồng tôi vừa qua Mỹ làm việc về, lập hội Giúp đỡ trẻ em Việt Nam bên đó để xúc tiến xây làng SOS đầu tiên. Một sáng ngủ dậy, thấy trước cửa rất nhiều cảnh sát Pháp. Thì ra nhà hàng xóm là của Đảng Cộng sản Pháp cho mượn để tổ chức cuộc gặp gỡ giữa ông Lê Đức Thọ và ông Kissinger. Quả là một sự tình cờ đầy duyên nợ đối với hai người Việt Nam đang xa quê như chúng tôi”.

Làng trẻ em SOS Đồng Hới- tâm huyết của giáo sư Trần Thanh Vân.

Đặc biệt nữa là vợ chồng GS Trần Thanh Vân còn kêu gọi Quỹ học bổng Odol Valell tài trợ học bổng cho học sinh nghèo hiếu học Việt Nam với thường kỳ mỗi năm hàng tỷ đồng. Vợ chồng Giáo sư còn nghĩ đến hình ảnh quê hương dài hơi hơn khi tổ chức chương trình Gặp gỡ Việt Nam lần đầu được tổ chức ở Đà Lạt năm 1993, lúc đó một nhà khoa học Mỹ đạt giải Nobel, sang tham dự, thấy được đón tiếp nồng hậu và tình cảm của GS Trần Thanh Vân, ông đã viết thư gửi Bill Clinton bãi bỏ cấm vận Việt Nam. Giáo sư cũng dành trọn số tiền tích lũy được từ các giải thưởng khoa học, các công trình nghiên cứu được mua bản quyền, tác quyền của 115 đầu sách, công sức tổ chức các hội nghị khoa học hơn 40 năm trên thế giới với hơn 2 triệu USD vào công trình Trung tâm khoa học Quy Nhơn.

Theo Giáo sư: “Ban đầu, khi tổ chức các hội nghị khoa học ở châu Âu, tôi muốn giữa các đại biểu tham dự sẽ tạo được sự liên lạc mật thiết, do đó, rất chú ý đến sự có mặt của các nghiên cứu sinh trẻ. Làm sao để thế hệ tương lai có điều kiện gặp gỡ, trò chuyện với các nhà khoa học đi trước một cách thoải mái và hiệu quả nhất khi mà ở các hội nghị lớn, các vị giáo sư tên tuổi thường bị vây kín bởi những người hâm mộ, anh em trẻ rất khó tiếp cận. Nếu bố trí họ ở chung khách sạn và dùng cơm chung, thậm chí đi trượt tuyết cùng nhau... sẽ tăng được tối đa thời gian tiếp xúc giữa các thế hệ. Về sau, nhiều hội nghị khác của châu Âu, Mỹ cũng làm theo cách này. Tới đây, tôi muốn Việt Nam tổ chức được những hội nghị tầm cỡ như vậy với điều kiện có một trung tâm Khoa học và giáo dục quốc tế mà chúng tôi dự kiến khởi công tại Quy Nhơn. Trong tương lai, đó là một điểm sáng trong khu vực, với các đối tác lớn là các trung tâm nghiên cứu vật lý hàng đầu thế giới, từ đó sớm có đóng góp cho nền khoa học nước nhà, nâng cao vị thế và hình ảnh đất nước Việt Nam trong mắt bạn bè quốc tế”.

Có một dạo, Nhà nước Pháp cho những vị danh bảng vay tiền ưu đãi mua các biệt thự cổ từ thế kỷ 14-15 để sửa sang, bán lại rất hời, nhưng ông bà chuyên tâm toàn bộ cho công việc. Giáo sư Vân nói rằng: “Có người làm cách đó mà tậu được 10-15 ngôi nhà... Vợ chồng tôi đều biết nhưng không làm, vì thấy việc khác hợp với mình hơn. Tiền bạc chỉ cần vừa phải, đủ để sống và để làm những việc mình muốn, chết đâu có mang theo được”.

Từ 40 năm trước, vợ chồng GS Trần Thanh Vân vừa đặt cỗ máy in thiệp Noel nhằm tìm kiếm tài chính cho các trẻ SOS. Nay gia đình Giáo sư vẫn đau đáu một tình cảm với quê hương đất nước. Ở Quảng Bình, vợ chồng Giáo sư đã tài trợ hai căn nhà hai tầng cho Trường THPT Đào Duy Từ và Trường THPT Chuyên cũng như tài trợ toàn bộ kinh phí xây dựng và duy trì hoạt động của Làng trẻ em SOS Đồng Hới, đó là nỗ lực rất lớn của người nghiên cứu khoa học ở đất khách quê người.

Nói về ước mơ cuối đời, ông mong muốn công trình ở Quy Nhơn là ngôi nhà lui tới cho giới khoa học vật lý quốc tế. Ông nhún vai: “Có lẽ đó là giấc mơ cuối cùng của cuộc đời tôi”. Và ngày 18-12-2011, tại thành phố Quy Nhơn, Trung tâm Quốc tế Khoa học và giáo dục liên ngành phối hợp với UBND tỉnh Bình Định đã tổ chức khai mạc các hội nghị khoa học về vật lý năng lượng với sự tham gia của 100 giáo sư đến từ 20 nước và 10 giáo sư, nghiên cứu sinh của Việt Nam.

GS Trần Thanh Vân đánh giá: Các hội nghị quốc tế lần này được tổ chức là cầu nối để gặp gỡ, trao đổi kinh nghiệm giữa các nhà khoa học nổi tiếng trên thế giới với Việt Nam, qua đó giúp cho các nhà khoa học Việt Nam tiếp cận với các nền khoa khọc về thiên văn và vũ trụ của thế giới; khuyến khích các tranh luận về quan điểm để từ đó làm nảy sinh các ý tưởng sáng tạo.

                                                                                   Minh Phong